فیل سفید در اقتصاد سلامت؛ چالشی فراموش شده در مسیر بهره‌وری

ریشه‌یابی این معضل نیازمند واکاوی لایه‌های مختلف تصمیم‌گیری در حوزه سلامت است. در بسیاری از موارد، انگیزه‌های سیاسی کوتاه‌مدت، مانند افتتاح پروژه‌های نمایشی در آستانه انتخابات یا پاسخگویی به فشار افکار عمومی برای ایجاد «مراکز پیشرفته»، بدون در نظر گرفتن ملاحظات بلندمدت اقتصادی ، منجر به خلق چنین دارایی‌هایی می‌شود. این مراکز اغلب با ظرفیت‌های خالی زیاد، هزینه‌های سربار نجومی و نرخ بازدهی پایین سرمایه (ROI) مواجه می‌شوند. از سوی دیگر، گاهی تصمیم‌گیری‌ها بر اساس مد روز یا رقابت بین مناطق یا موسسات بهداشتی صورت می‌گیرد که نتیجه آن خرید تجهیزات بسیار گران‌قیمت (مانند دستگاه‌های پرتودرمانی یا تصویربرداری پیشرفته) است که نیاز واقعی جمعیت تحت پوشش به آن میزان از تکنولوژی تأیید نشده است. این امر نه تنها باعث هدررفت سرمایه می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به ارائه خدمات غیرضروری (Overutilization) و حتی تهدید سلامت بیمار به دلیل استفاده نابجا از تکنولوژی شود.

پیامدهای وجود فیل‌های سفید در سیستم سلامت، فراتر از هدررفت مالی صرف است. این پروژه‌ها منابع مالی و انسانی ارزشمندی را به خود جذب می‌کنند که می‌توانست در بخش‌های اولویت‌دارتر و با بازدهی بالاتر، مانند پزشکی مبتنی بر پیشگیری، ارتقای سلامت روستایی، یا توسعه شبکه پایگاه‌های سلامت محلی، سرمایه‌گذاری شود. این جابجایی در تخصیص منابع، نهایتاً به گسترش نابرابری در دسترسی به خدمات اساسی سلامت برای اقشار محروم جامعه دامن می‌زند. به عبارت ساده‌تر، پول مالیات‌دهنده‌وبودجه کشور صرف نگهداری از یک «نماد» پرهزینه می‌شود، در حالی که بسیاری از مردم به خدمات اولیه بهداشتی دسترسی ندارند.

راه برون‌رفت از این چالش، نیازمند عزمی ملی و تغییر نگرش در سطوح کلان مدیریت سلامت است. اولاً، ضروری است که تمامی پروژه‌های بزرگ سرمایه‌ای در حوزه سلامت، پیش از اجرا، تحت ارزیابیهای دقیق فنی-اقتصادی (Health Technology Assessment) و مبتنی بر شواهد اپیدمیولوژیک قرار گیرند. این ارزیابی‌ها باید مستقل، شفاف و فارغ از فشارهای سیاسی باشد.

ثانیاً، ایجاد سیستم‌های نظارتی مستمر برای پایش عملکرد و بهره‌وری پروژه‌ها پس از اجرا الزامی است. این سیستم‌ها باید قادر باشند با ارائه داده‌های شفاف، ادامه روند پروژه‌های زیان‌بار را غیرقابل توجیه کنند.

ثالثاً، فرهنگ پاسخگویی (Accountability) باید در بین تصمیم‌گیران حوزه سلامت نهادینه شود. تصمیم‌گیرانی که با سرمایه عمومی اقدام به ایجاد پروژه‌هایی می‌کنند که بعدها به فیل سفید تبدیل می‌شوند، باید در قبال تصمیم خود پاسخگو باشند.

سلامت جامعه یک نیاز اساسی است

در پایان باید تأکید کرد که سلامت جامعه یک نیاز اساسی است و منابع آن محدود و ارزشمند. مدیریت این منابع امانتی بزرگ در دست سیاستگذاران و مدیران نظام سلامت است. شناسایی، پیشگیری و حل معضل فیل‌های سفید، گامی بلند در جهت تحقق عدالت سلامت و ارتقای کارایی سیستم است. متولیان سلامت باید به جای انداختن بار هزینه‌های کمرشکن این فیل‌ها بر دوش جامعه، هوشمندانه برنامه‌ریزی کنند تا هر ریال بودجه سلامت، در جایی هزینه شود که بیشترین اثر را بر سلامت مردم دارد.

روسیه: از عواقب وخیم برای امنیت جهانی جلوگیری شود